Amatör-Profesyonel
Biz İATP olarak "amatör" ve "profesyonel" kavramlarını ekonomik temelli olarak ele almaktayız. Hayatını tiyatrodan -ya daha somut bir nitelendirmeyle sanat piyasasından- kazandığı parayla devam ettiren kişiye profesyonel diyoruz. Hayatını sürdürmek için başka bir işle uğraşan, bunun yanında tiyatroyla da uğraşan kişiye ise amatör. Aslında genelde bu iki kavrama günümüzde yüklenen anlamlar oldukça oldukça kabadır ve tiyatrocunun yaptığı işin niteliğini açığa vurmakta yetersizdir. Tiyatrodan -ya da sanat piyasasından- para kazanmasına rağmen kumpanyasının ihtiyaçlarını karşılamakta zorlanan alt sınıf üyesi profesyoneller de vardır; tam tersine oldukça konforlu yaşayan üst sınıf üyesi profesyoneller de... Ya da adı amatör olan ama haftanın 5 günü, tiyatroya belki de bir profesyonel oyuncudan daha fazla zaman ayıran tiyatrocular da vardır, hafta sonlarını bir etkinlikle değerlendirmek için hasbelkader tiyatroyla uğraşanlar da... Bu anlamda ekonomik kökenli birer kavram olmalarına rağmen amatör ve profesyonel, ekonomik anlamda bile yeterince net bir içeriğe sahip değildirler.
Amatörist-Profesyonelist
Biz bu iki kavramla birlikte, bu kez ekonomik olmaktan çok tiyatrocunun yaptığın işin niteliğini vurgulayan iki farklı kavram daha kullanırız: Amatörist ve profesyonelist.
Amatörizm basit olarak, yaptığı işin hakkını vermeme ve bunu dışsal koşullara bağlı nedenlerle açıklama türünden bir davranış biçimini nitelemek için kullandığımız bir kavramdır. Örneğin amatör tiyatroculardan çok sık olarak "bu şartlarda ancak bu kadar oluyor" ya da "bir salonumuz vs... bile yok, bu ülkede tiyatroya değer verilmiyor, buna rağmen biz tiyatro yapmaya çalışıyoruz, bu takdir edilmesi gereken bir durumdur" türünden sözler duyarız. Amatör olarak tiyatroyla uğraşan grupların ağırlıkta olduğu bir yapı olmasına rağmen İATP (İstanbul Alternatif Tiyatrolar Platformu) bu söylemi asla kabullenmez. Bizce olanaksızlıkları bir avantaja dönüştürmek mümkündür. Elbetteki amatör tiyatrocuların maddi kaynakları ya da sanatsal altyapıları yetersizdir. Bunu görmezden gelemeyiz. Ama bu noktada insana ve gönüllülük ilkesine dayalı emeğe yatırım yapan bir tiyatro paradigması hatırı sayılır derecede önemli işler yapmayı başarabilir. Deneyimlerimiz bize bunu ispatlamıştır. Olaya böyle bakıldığında amatörizm amatör tiyatrocular için tehlikeli bir eğilimdir.
Profesyonelizme gelirsek... Profesyonalizm kavramını de tıpkı amatörizm gibi olumsuz bir eğilim için kullanırız: Oyuncunun yaptığı işe yabancılaşması ve onu belli bir pazar için herhangi bir meta üretmekten daha farklı bir şey olarak görmemesi durumu. Profesyonel oyuncu sanat piyasası içerisinde çalıştığı ve ürettiği sanatsal emeği belli bir ücret karşılığında satarak hayatını devam ettirdiği için kendi üretim pratiklerine dair belli ilkesel öncüller belirlemediği noktada kolayca bu türden bir eğilimin kucağına düşebilir.
Profesyonelizm genelde profesyonellerin, amatörizm ise genelde amatörlerin yürüttüğü faaliyeti tehdit eden bir sapma olsa da bunu bir kural olarak kabul etmemek gerekir: Yaptığı işe amatörist bir yaklaşımla yaklaşan profesyoneller olabileceği gibi profesyonelist eğilimlere kapılan amatörlere de rastlamak mümkündür.
Kültür Endüstrisinin Yarattığı Bir Ayrım
Bu kavramları belli spesifik bağlamlar içerisinde kullanmaya karşı çıkmamakla beraber, amatör ve profesyonel oyuncuların varoluş koşulları gereği net çizgilerle biribirindne birbirinden ayrılması gerektiği yolundaki genel inanışı sahiplenmemekteyiz. Bizce amatörlük ve profesyonellik geçişkenlik arz eden kaygan kavramladır. Örneğin belli bir dönem ekonomik anlamda amatör koşullarda tiyatro yapan bir kişi işinden ayrılarak tüm zamanını tiyatroya vakfetme kararı aldığında profesyonel olarak adlandırılmaya başlayabilir. Ancak bu kişinin teatral niteliklerinde özel bir değişim olmayacaktır. Benzer bir durum belli bir dönemde tiyatroyla profesyonel olarak uğraşmış bir kişinin bir işe girerek amatörlüğü seçtiği durum için de geçerlidir. Elbette ki profesyonel bir tiyatrocuyla çalışarak tiyatro yapan bir kişinin tiyatroya ayırdığı zaman ve enerji aynı olamayacaktır ve bunun sonuçta ortaya çıkacak ürünün niteliğini belirleyeceği de kesindir. Ama günümüz şartları açısından bakıldığında tiyatro yoluyla hayatını devam ettirmekte olan bir çok profesyonelin de sanat piyasası içerisinde belli bir kazanç sağlamak için çoğunlukla kendi tiyatral pratiklerinden fedakarlık yaptığına, maddi kaygılarla aslında çok da onaylamadığı bazı projelerde yeralmak durumunda kaldığına tanık olabilmekteyiz. Tüm bu gözlemler bizi yine aynı noktaya götürmektedir: Profesyonel ve amatör kavramları yapılan işin niteliği açısından hiçbir biçimde belirleyici değildirler.
Aslında amatörler ve profesyoneller arasına kalın bir çizgi çeken ve bu iki kavramı yapılan işin niteliği ile ilgiliymiş gibi kullanma eğiliminde olan genelde kültür endüstrisi dediğimiz alandır. Türkiye açısından bakıldığında 80'lerden sonra hızlı bir büyümeye geçen, 90'larla birlikte toplum üzerinde belirleyici bir role sahip olmaya başlayan kültür endüstrisi alanı sanatsal etkinliği ticari ilişkiler içerisinde tanımlamaya eğilimlidir. Tüm ticari ilişkilerde olduğu gibi sanat üreticisi -yani sanatçı- bir mal ya da hizmet üretmekle yükümlüdür. Ürün dev bir pazarda, çok geniş olanaklara sahip bir pazarlama endüstrisinin de yardımıyla tüketiciye ulaşır. Bu sistem içerisinde sanatı üretenlerle onu tüketenler net bir çizgiyle birbirinden ayrılmışlardır ve herkes kendisine biçilen rolü oynar. Hiçbirimizin birer adada yaşamadığını ve her birimizin bizi çevreleyen toplumsal koşullar içerisinde hareket etmek zorunda olduğunu düşünürsek, profesyonel olmayı tercih eden bir oyuncu bu pazar ilişkilerine girmeyi göze almış birisidir. Tabi bu ilişkiler denizi içerisinde her geminin kendine ait bir manevra şansı olacaktır: Kimileri geri dönülmez bir biçimde denizin en orta yerine sürüklenebileceği gibi kimleri de denizin kıyılarından ilerlemeyi ve zaman zaman da kara ile flört etmeyi deneyecektir. Ama sonuçta sistem kendi kurallarına uymayanı dışlamaya ve gücü yettiği oranda kendi sularının dışına atmaya çalışacaktır. Bunu yaparken tüm profesyonelleri profesyonelizme davet edecek, amatörleri de amatörizme mahkum etmeye çalışacaktır; çünkü aslında sistemin sularında yüzen profesyonel kaptanlar dışında kalanlara biçilen görev ortadadır: Onlar sadece manzarayı seyretmekle yetineceklerdir, tabii bedelini ödemek şartıyla.
İATP kültür endüstrisinin içerisinde yeralmayı reddeden ve bu anlamda kendi alternatif sanatsal ilişkiler odağını örgütlemeyi hedefleyen bir yapılanmadır. Bu platform içerisinde yer alan gruplar kültür endüstrisinin yarattığı hiyerarşi içerisinde sanat üretiminin belli bir elitin eline teslim edilmesine ve toplumun kültürel tüketicilerden oluşan bireylere dönüştürülmesine karşı, sanatın toplumun tabanına yayılması misyonunu sahiplenmektedir. İATP içerisindeki gruplar amatörler ile profesyoneller arasındaki ayrımın, aslında pazar koşullarının yarattığı suni bir ayrım olduğu düşüncesini ve herkesin belli alanlarda sanatsal ve kültürel üretimin bir parçası olması gerektiği ilkesini savunur. İATP içerisinde yeralan amatörler ve profesyoneller bu anlamda da alternatif bir biraradalık sergilemektedirler. Şimdi biraz da bunun özgün koşullarından bahsetmek gerekiyor.
İATP içerisinde yer alan gruplardan birçoğu üyelerini öğrencilerin ve çalışanların oluşturduğu ekonomik anlamda amatör gruplardır. Ancak henüz sayıları az olmakla beraber profesyonel üyelerimiz de vardır. Bu anlamda alternatif bir örnekten Tiyatro Boğaziçi'nden bahsetmek istiyorum: TB üniversite yıllarında tiyatroyla uğraşmış ve bu alanda belli bir birikim oluşturmuş BÜ mezunlarınca kurulmuş yarı-profesyonel diyebileceğimiz bir gruptur. Grup içerisinde şu anda yer alan 18 kişiden 9'u profesyonel, geri kalan 9'u ise başka işlerde çalışan amatörlerdir-ki biz bu kişilere çalışan tiyatrocular demeyi tercih ederiz. Profesyonelliği seçen oyuncular kendi özerk çalışmalarını örgütlemek ve profesyonel mantıkla çıkarılmış oyunlar üretmekle beraber çalışan tiyatrocularla birlikte de çalışmalar yaparlar. Bu çalışmalar zaman zaman eğitim-araştırma ağırlıklı olduğu gibi zaman zaman da ortak çıkarılacak bir oyuna yönelik de olabilir. Elbette ki çalışan tiyatrocuların yer aldığı projeler profesyonel mantıkla sergilenemez; örneğin turne şartları oldukça kısıtlıdır. Ama bu, ortak çalışmalar sırasında çalışan tiyatrocuların profesyonellere oranla daha az sorumluluk aldığı ya da tüm yükü profesyonellerin omuzlarına atarak bir tür hobi tiyatrosu yaptığı anlamına gelmez. Aksine kimi zaman çalışan tiyatroculardan çalışma için profesyonellerden çok daha fazla enerji ve zaman harcamaları da talep edilebilir.
